Beyazsu Havzası’nın (Mardin) flüvyal jeomorfolojisi ve hidrografik özellikleri

Abstract

Ülkemizin güneydoğusunda jeomorfolojik olarak; Mardin­Midyat Eşiği adı ile ifade edilen yüksek karstk plato, Arap platormunun, Miyosen’den itbaren Anadolu plakasını sıkıştrması ve altna dalması sonucunda kısmen çarpılmış ancak daha çok blok halinde yükselmiştr. Mardin­Midyat Eşiği üzerindeki Beyazsu havzasının büyük bölümü ortalama 900­1400 m yüksekliğindeki platoluk bir alandan oluşmaktadır. Bununla birlikte yapılan morfometrik analizler, havzada yükseltnin kademeli olarak kuzeybatya doğru artğını göstermektedir. Havzada, 630 m’den 1070 m’ye kadar 10 adet yükselt kademesi tespit edilmiştr. Bu kademeler arasında ortalama 50 m yükselt farkının olması tektonik hareketlere bağlı gençleşme ile açıklanmıştr. Böylece, Beyazsu ve Karasu akarsuları da karstk platormda derine doğru gömülerek dik yamaçlı derin antesedant vadiler meydana getrmiştr. Yapılan çalışmalar sonucunda, havzada tespit edilen başlıca jeomorfolojik birimler; flüvyokarstk depresyonlar, kanyon vadiler, lapya, dolin, uvala oluşumları, birikint koni ve yelpazeleri, kuesta yapıları, kornişler ve mağaralardır. Vadi uzanış doğrultuları incelendiğinde platorm üzerindeki mendereslerin antesedans dolayısı ile zamanla derine doğru gömülerek kanyon görüntüsü aldığı sonucuna ulaşılmıştr. Mardin­Midyat Eşiğinde karstk yapıdan dolayı yüzeysel akış azdır. Bu durum yağışlı günlerde dahi değişmemektedir. Suların büyük kısmı zemine sızmaktadır. Beyazsu, havzada etkili olan yaz sıcaklığı ve kuraklığına rağmen su seviyesi her dönemde yüksek olan karstk bir kaynaktr. Mevsime bağlı olarak su çıkışında kısmi bir azalma olsa dahi akım değerleri ortalama 3,8 m3/sn civarındadır. Çalışmanın sonucunda Beyazsu kaynağının, akım miktarının fazlalığı beslenme havzasının büyüklüğü ile yeralt su ağı ve akiferlerinin gelişmiş olması gibi nedenlerle ilişkilendirilmiştr. Çalışmada akarsu akım özellikleri ile meteorolojik olaylar arasındaki ilişkiler açıklanmaya çalışılmıştr. Beyazsu kaynağı kimyasal verileri ile litolojik özellikler ilişkilendirilmiştr..

Geomorphologically; The high karstc plateau, referred to as the Mardin‐Midyat Threshold, was partally struck but uplif more as blocks as a result of the Arabian plate collided with Anatolian plate since Miocene and plunging underneath it. The majority of the Beyazsu basin consists of a plateau area with an average elevaton of 900‐1400 m. However, morphometric analysis shows that the elevaton in the basin gradually increases to the northwest. 10 elevaton steps from app‐ roximately 630 m to 1070 m have been identfied within the basin. Elevaton steps are changed around 50 meters. These elevaton steps are explained by the uplif due to tectonic movements. Thus, the Beyazsu and Karasu rivers also have buried deep in the karstc platorm and formed deep antesedant valleys with steep slopes.Fluvio‐karstc depressions, canyon valleys, lapias, dolines and uvala formatons, deposit cones and fans, questa structures and cave formatons are the main geomorphological units in the basin. When the directon of the valley extending was examined, it was concluded that the meanders on the platorm have been buried deep in tme due to the ante‐ sedance and took the shape of a canyon.The surface flow is low due to the karstc structure on the Mardin‐Midyat Threshold. This does not change even on rainy days. Most of the water infiltrates into the ground. Beyazsu karst spring with high water discharge in every period despite the effectve summer temperature and drought in the basin. Even if there are fluctuatons in water discharge depending on the season, average current values are around 3.8 m3/sec. As a result of our study, the excess amount of the flow of the Beyazsu spring was associated with the size of the recharge basin and the development of groundwater network and aquifers. In this study, the relatonship between stream flow characteristcs and meteorological events are tried to be explained. The che‐ mical data and lithological propertes of the Beyazsu source were correlated.